GWAŁT - CZY NIEODZOWNY ELEMENT KOBIECEGO LOSU? - Cz. XXXV

NAJWAŻNIEJSZE I (NIEKIEDY)
NAJBRUTALNIEJSZE PRZYPADKI 
GWAŁTÓW W HISTORII

145 r. p.n.e.

GWAŁT NA WESELU

Cz. XXI

BÓG Z ODLEGŁEJ KRAINY

Cz. XXI

TEBAŃSKA REWOLUCJA

Cz. VIII 

Aby zobrazować jaka idea zawładnęła Atenami po 403/401 r. p.n.e. i jacy politycy nadawali jej ton, muszę jeszcze powrócić do opisu życia Sokratesa, gdyż właśnie na jego przykładzie widać będzie dokładnie proces formowania się demokratycznej paranoi, jaka wówczas zawładnęła Ateńczykami, którzy szybko przeszli z jednej (oligarchicznej) skrajności, do drugiej (czyli ubóstwienia demokracji). 

 Tyrani zachodnich greckich polis z tak zwanej Wielkiej Grecji (czyli greckich kolonii w Italii na Sycylii i Sardynii) opierali się na nieco innych środowiskach, niż ich odpowiednicy w Grecji Centralnej. Tamci bowiem pochodząc najczęściej z arystokratycznych rodów, opierali swoje rządy na sile ludu którym przeciwstawiali potęgę oligarchicznych rodów najbardziej niechętnych ich władzy. Tyranii zachodni zaś zupełnie na odwrót, swoją potęgę opierali na arystokracji i wykorzystywali przeciwko wszelkim wolnościowym dążeniom ludu. Już Gelon sprzedawał najbiedniejszych mieszkańców sycylijskich polis w niewolę, zaś jego brat Hieron oparł na tym swoją ideę rządów i opierając się na słowach swego brata (który stwierdzić miał iż: "Prosty lud to najniewdzięczniejszy współmieszkaniec", jak tylko mógł gnębił najbiedniejszych współobywateli zarówno przesiedlając ich do innych miast lub czyniąc niewolnikami pracującymi w majątkach arystokratów, albo też gnębił ich różnego rodzaju opłatami fiskalnymi. Do tego oczywiście dochodziła wszechobecna kontrola, polegająca na donoszeniu jeden na drugiego (donosiciele byli dobrze wynagradzani), oczywiście działali również zawodowi szpiedzy, którzy wyszukiwali wszelkiego rodzaju niepochlebne słowa o panującej władzy i donosili o tym tyranowi. Zachodnich tyranów przerażała bowiem forma kontroli ich władzy poprzez wszelkie nowości ustrojowe związane z większą władzą daną ludowi. A już myśl o tym, że lud mógłby się zbuntować i sam przejąć władzę wprowadzając rządy demokratyczne, budził w nich realne przerażenie. Dlatego też z takim niepokojem przyglądali się temu, co działo się w Tarencie - dużym doryckim polis założonym ok. 708 r. p.n.e. przez Lacedemończyków w południowo-wschodniej Italii. Tam bowiem w 473 r. p.n.e. miał miejsce atak illiryjskich Japygów (zasiedlających ziemie późniejszej Apulii) na Tarent i sprzymierzony z nim Regium w Zatoce Messańskiej. Tarent od swych narodzin rządzony był przez doryckich arystokratów, którzy posiadali nie tylko pełnię władzy, ale również opływali w największe dobra i majątki. Teraz zaś, w obliczu zagrożenia najazdem barbarzyńców to właśnie oni wystawili największe siły mające odeprzeć atak. Do bitwy doszło gdzieś w rejonie, w którym potem przebiegać będzie rzymska via Appia, prowadząca z Tarentu do portu w Brundisium i zakończyła się ona klęską Tarentian. Poległo mnóstwo arystokratów a straty były tak wielkie, że miasto realnie pozbawione zostało władzy mogącej obronić mieszkańców przed atakiem barbarzyńców. I wówczas do głosu doszedł lud, który sam zorganizował obronę odparł najazd i przejął władzę w mieście wprowadzając pierwsze w Italii rządy demokratyczne (za paradoks może uchodzić fakt, że rządy demokratyczne wprowadzone zostały w Tarencie przez potomków Spartan, którzy na kontynencie byli jednymi z największych wrogów ateńskiej demokracji).

Powstanie pierwszego demokratycznego polis w Italii i to tak potężnego jak Tarent, musiało spędzać sen z powiek wielu sycylijskich tyranów. Nic więc dziwnego że gdy trzeci z braci Dejnomenidów, który objął władzę w Syrakuzach (367 r. p.n.e.) Trazybulos, wprowadził jeszcze większą kontrolę i jeszcze bardziej gnębił lud niż jego bracia. Karał śmiercią za najmniejszą krytykę swej władzy a także torturował tych, których uważał za demagogów prowokujących bunt. Doprowadziło to do ogromnego niezadowolenia ludu, który realnie zbuntował się przeciwko władzy Trazybulosa i rozpoczął z nim walkę. Tak oto w 466 r. p.n.e. Syrakuzy zapłonęły (Trazybul kontrolował tylko wschodnią część miasta wraz z portem, gdzie sprowadzał swych stronników z Etny - którą władał jego małoletni bratanek Dejnomenes - i ściągał najemników). Szybko okazało się jednak że syrakuzański demos uzyskał potężne wsparcie w takich miastach jak:  Gela, Akragas, Himera i Selinunt. Sporą część najbiedniejszej populacji Geli w 484 r. p.n.e. Gelon przesiedlił do Syrakuz, ale najwidoczniej tamtejsi oligarchowie nie byli w stanie przeszkodzić udzieleniu pomocy Syrakuzańczykom przez ich własny lud. W Akragas (po obaleniu Thrasydajosa - syna długoletniego tyrana Therona ok. 470 r. p.n.e.) jeszcze Hieron wprowadził pierwsze na Sycylii rządy demokratyczne (o czym wspomniałem w poprzedniej części). Podobnie było w Himerze (też rok 470 p.n.e. należy uznać za początek "rządów ludu"). Co się zaś tyczy Selinuntu, to niewiele na ten temat wiadomo, aczkolwiek po 480 r. p.n.e. miasto to należało do strefy wpływów Therona - czyli zapewne było bardzo wrażliwe na wszelkie zmiany ustrojowe zachodzące w Akragas czy w Himerze. Tak więc oparciem dla Trazybulosa była jedynie Etna (dawne Naksos - założone jeszcze w 735 r. p.n.e.) i częściowo Messana (dawne Zankle), gdzie władali synowie tyrana Anaksilasa - nad którymi pieczę sprawował najpierw Hieron a teraz Trazybul. Mimo to był on pewny swego, kontrolował przecież najważniejsze części samych Syrakuz - wyspiarską Ortygię (gdzie znajdowały się najważniejsze miejskie świątynie w tym Ateny i Apolla) i Achradinę (gdzie znajdowała się chociażby miejska Agora). Lud zaś przejął władzę w dwóch dzielnicach, które leżały poza murami miejskimi, a były to Neapolis i Tycha. Walki o miasto były niezwykle krwawe, ale póki Trazybul posiadał swoją flotę i miał zapewniony dzięki temu dopływ najemników, był pewien że wojnę tę wygra.

Mimo to zjednoczonej flocie Selinuntu, Akragas i Himery udało się pokonać w bitwie syrakuzańską flotę Trazybulosa, co oznaczało, że został on odcięty i zamknięty w mieście jak w puszce, w której mógł się już tylko udusić, wykrwawiając się w walkach o miasto. Słał on wiadomość za wiadomością do swego bratanka - Dejnomenesa, aby ten przyszedł mu z odsieczą, ale odpowiedź nie nadchodziła, nie było też odsieczy. Widząc w jak tragicznej sytuacji się znalazł, postanowił Trazybul uciec z miasta, dostać się do Etny, przejąć tam władzę a następnie z powrotem na czele tamtejszych sił ruszyć na Syrakuzy. Jego plan polegał na tym, aby nocą na małym statku wymknąć się z okrążonego portu i wypłynąć na morze, nim wrogowie odkryją jego podstęp. Nie udało mu się to jednak, plan wypłynięcia z Portu Mniejszego (czyli głównego portu Syrakuz) zakończył się fiaskiem, a Trazybul musiał wrócić do swego pałacu na Achradinie. Gdy zaczęli dezerterować najemnicy i opuścili go już jego dotychczasowi stronnicy, przymuszony głodem w zamian za zachowanie życia, zaproponował przywódcom ludu że zrzeknie się w swej władzy w mieście, jeśli pozwolą mu je opuścić i nie będą go ścigać. Ci przystali na tę propozycję, Tranzybulos zrzekł się swej władzy w mieście w imieniu swoim i swych potomków (466/465 r. p.n.e.) a następnie pozwolono mu odpłynąć do wybranego przez niego miasta w Italii - były to Lokry Epizefryjskie gdzie dokończył swego żywota. Po wygnaniu tyrana Syrakuzańczycy wprowadzili w swym mieście rządy demokratyczne. Nakazali też złożyć broni wszystkim najemnikom i dotychczasowym stronnikom rodu Dejnomenidów (nie wszyscy podporządkowali się temu rozkazowi w obawie o swoje życie, co doprowadziło do tego, że w niektórych częściach miasta wybuchały jeszcze sporadyczne walki z byłymi stronnikami i najemnikami Trazybulosa). Wprowadzono też w mieście kult Zeusa Eleutheriosa ("Wyzwoliciela"), a ludności wcześniej wysiedlonej przez tyranów pozwolono wrócić do swych dawnych miast. Diodor pisze, że po zaprowadzeniu demokracji nastały czasy "pokoju i pomyślności", niestety jednak nie było tak różowo, jak pragnął to widzieć ów historyk. Po zaprowadzeniu demokracji pojawiło się bowiem szereg nowych problemów przed którymi musieli stanąć i z którymi musieli się uporać nowi władcy miasta, czyli miejski demos. Jednym z nich było zabezpieczenie władzy tak, aby w przyszłości nie pojawili się kolejni tyrani.

Aby temu zapobiec przejęto z Aten instytucję ostracyzmu, która w Syrakuzach zwała się petalizmem (a to z tego powodu, iż imiona osób które według ludu zagrażały demokracji, pisano nie jak w Atenach na skorupkach rozbitych naczyń lub kawałkach kamieni zwanych ostrakonami, tylko na liściach oliwki, które w języku greckim nosiły nazwę petalos). Nie była to jedyna różnica dzieląca ateńską i syrakuzańską demokrację, gdyż w Atenach po głosowaniu ostrakonami dany polityk szedł na wygnanie na lat dziesięć (przy czym zachowywał oczywiście prawa do swojego majątku, do którego mógł powrócić po zakończeniu czasu swego wygnania), w Syrakuzach zaś dany delikwent szedł na wygnanie jedynie na lat pięć. Było to jedyne zabezpieczenie nowego ustroju przed pojawieniem się jakiegoś kolejnego tyrana, ale nowy ustrój nie doprowadził jednocześnie do marginalizacji starych majętnych arystokratycznych rodów, a wręcz przeciwnie - starano się dawne rody włączyć w nowy ustrój, zapewniając im nawet pierwszeństwo przy podziale ziemi. Dla Greków jednak wszelka zmiana (czy to polityczna czy rodzinna) musiała mieć silne umocowanie w religii, dlatego też poparcie bogów było nieodzowne w rozpoczęciu jakiegokolwiek przedsięwzięcia, a już szczególnie tak ważnego jak wprowadzenie nowego ustroju. Wielu poetów czy nawet historyków tamtego okresu (VI pierwsza połowa V wieku p.n.e) traktowała mity nie jako pewien zbiór baśni kształtujących kulturę i elementarną cywilizację społeczności helleńskiej, ale jako rzeczywistość, która była niegdyś (bajanie o Złotym Wieku cywilizacji do którego ludzkość powinna wciąż dążyć), która minęła (gdy z ziemi odeszli bogowie i herosi) i która istnieje (m.in. na Olimpię) obok tej obecnej cywilizacji ludzkiej. Oczywiście nie wszyscy w to wierzyli, ale nie mało było ludzi wykształconych którzy twierdzili że mity są podaniami autentycznymi a co za tym idzie, że to co było, należy brać dosłownie. Więc dziwnego, że zwykli ludzie traktowali kwestie związane z bogami jeszcze bardziej poważnie i z większym pietyzmem oraz strachem (greccy bogowie byli bowiem przede wszystkim bardzo samolubni i łatwo ich było urazić, jeśli więc człowiek był nawet dobry, pomagał innym i żył nie wadząc nikomu, a obraził bogów, mógł być pewien że ci ześlą na niego wszelkie możliwe plagi z puszki Pandory. Przynajmniej tak to sobie wyobrażano). Dlatego też aby zadowolić bogów natychmiast przystąpiono do budowy nowych świątyń (w Syrakuzach rozbudowano świątynię Ateny a w latach 50-tych V wieku p.n.e. wzniesiono świątynię Hery Lakinii, w Geli zaczęto budować nową świątynię Ateny, w Akragas dokończono budowę świątyni Zeusa Olimpijskiego, prace rozpoczęto ok. 500 r. p.n.e. a potem przerwano).

Nie zmieniono jednak kształtu i wartości monet używanych dotąd przez tyranów (np. poeta Pindar chwalił pod niebiosa stabilność gospodarczą i bezpieczeństwo w czasach Hierona, czego dowodem miała być srebrna dekadrachma - nazwana w czasach demokracji demaratejon na cześć bogini Demeter. Wszystko więc nawet ekonomia związane było z bogami). Najwięcej problemów nastręczała jednak zgoda nowych, demokratycznych władców Syrakuz na powrót dawnych mieszkańców innych polis do swoich miast, szczególnie zaś zwrot ich dawnych majętności. Były to problemy które rodziły nowe konflikty powstałe w miejsce starych ran. Gela postanowiła odbudować dawną Kamarinę (zniszczoną jeszcze w 485 r. p.n.e. przez Gelona), a do Katany też zmierzała dawna, wysiedlona stamtąd ludność. Problem stanowili też byli najemnicy. Co prawda zostali rozbrojeni ale jednak wciąż stanowili pokaźną i niebezpieczną grupę, która nie była mile widziana w żadnym polis. Ostatecznie po 461 r. p.n.e. przeniosą się oni do Messany, gdzie stworzą bractwo wojskowe które będzie kontrolowało miasto pod nazwą "Synów Marsa" - Mamertynów - oczywiście jest to ich rzymska nazwa, sami zwali się zapewne bractwem Aresa (to właśnie oni staną się przyczyną wybuchu I Wojny Punickiej pomiędzy Rzymem a Kartaginą w 264 r. p.n.e.). Większość greckich polis na Sycylii i w Italii została uwolniona spod władzy tyranów, pozostały tylko dwa miasta w których jeszcze oni rządzili: Etna i Messana. Miasta te były izolowane, gdyż cała reszta nie chciała z nimi utrzymywać żadnych kontaktów. Duży problem stanowili również Sykulowie - rodzime plemię sycylijskie zamieszkujące wschodnią część Wyspy. Co prawda pomogli oni Grekom syrakuzańskim w wypędzeniu tyrana, ale teraz stanowili zbyt duże zagrożenie aby można ich było lekceważyć. Do tego dochodziło jeszcze niebezpieczeństwo etruskie (szczególnie ich flota stanowiła pokaźne zagrożenie na wodach okalających Sycylię). Wszystko to razem wzięte nie mogło stworzyć nowych czasów "pokoju i pomyślności" - jak chciał Diodor.

W 461 r. p.n.e. niejaki Duketios - wódz plemienia Sykulów, zawarł sojusz z Syrakuzami i postanowił zająć miasto Etna - wciąż rządzone przez tyrana Dejnomenesa. Przed atakiem doszło do podziału wpływów i ziemi w zdobytej Etnie. Miasto miało przypaść Syrakuzom, ale ludność stałaby się własnością Duketiosa. Tak też się stało, miasto zostało zdobyte, Dejnomenes prawdopodobnie poległ albo zbiegł (w każdym razie wszelki słuch o nim zaginął), Syrakuzańczycy przejęli miasto, a Duketios wyprowadził stamtąd ludność i przesiedlił do sekulskiej Inessy (głównym miastem tego plemienia była Henna). Ok. 460 r. p.n.e. skończyła się też władza synów Anaksilasa w Messanie (doszło tam do pro-demokratycznego buntu mieszkańców miasta, wspieranego przez Syrakuzy). Zaraz po tym przewrocie doszło w tymże polis do poważnych zaburzeń ekonomicznych, związanych z biciem złotej monety. Zaczęto bowiem wybijać nie tylko dotychczasowe monety z napisem Messana, ale również wrócono do starej nazwy Zankle, co powodowało bardzo wiele negatywnych perturbacji o charakterze gospodarczym i społecznym, ponieważ nie wszystkie monety były akceptowane przez nowe demokratyczne władze miasta, a to znowu rodziło problemy z tą częścią ludności, które już te monety posiadała i wprowadzała do obiegu. Konflikt zrodził się więc na samej górze nowej władzy ponieważ jedni pragnęli pozostać przy nowej nazwie inni zaś chcieli wrócić do starej, a to generowało problemy natury społeczno-gospodarczej. Do tego doszła jeszcze zgoda Syrakuz na osiedlenie się w Messanie byłych najemników Trazybulosa. Problemy Messany żywo odbijały się również w jej bratnim mieście, położonym po drugiej stronie cieśniny - w Rhegium. Tam nowe demokratyczne władze przyjęły też nowy wizerunek monet, przedstawiający zaprzęg mułów na awersie i zająca na rewersie. Nie spodobało się to mieszkańcom miasta i wymusili oni powrót do starego systemu, wprowadzonego jeszcze przez tyrana Anaksilasa - czyli głowy lwa. Demokratyczne władze Rhegium nie mogły jednak pozwolić, aby symbol tyrana dalej widniał na monetach miejskich, wprowadzono więc kompromis bijąc nowe monety, tym razem przedstawiające legendarnego założyciela miasta Jokastosa.

Obalenie tyranii w dwóch ostatnich sycylijskich miastach Etnie i Messanie (oraz w Rhegium) powinno pozytywnie wzmocnić nowe, demokratyczne władze Syrakuz. Tak się jednak nie stało i już w roku 461 p.n.e. doszło w tym polis do poważnych konfliktów i niepokojów społecznych, związanych z ustalaniem list obywatelskich i podziałem ziemi. Jak już wcześniej wspomniałem, dawne arystokratyczne rody, które wspierały ustrój tyrański, suchą stopą przeszły sobie do demokracji bez żadnych uszczerbków, a jednocześnie przedstawiciele tych rodów byli przy podziale ziemi lepszej jakości. Rodziło to silne niezadowolenie społeczne a trybunem ludu został wówczas niejaki Tyndarides, który otwarcie nawoływał aby lud sam wziął sobie to, co mu się należy. Tyndarides pragnął jednak - niesiony wrogością ludności Syrakuz do nowego podziału ziemi - przejąć władzę i i odnowić ustrój tyrański, z sobą jako nowym władcą Syrakuz. System petalizmu (czyli owego syrakuzańskiego ostracyzmu) nie został jeszcze dobrze przetestowany, więc nowe władze były bezbronne wobec rosnącej liczby zwolenników Tyndaridesa. Jedyną bronią przeciwko rosnącej w siłę tyranii - która miała ponownie nastąpić w mieście, wprowadzona populistycznymi hasłami - była... tępa siła i do tego właśnie odwołały się nowe władze miasta. Podczas jednego z zebrań zwolenników Tyndarindesa, na którym nawoływał on do sprzeciwu wobec podziału ziemi preferowanego przez demokratów - władze skierowały ludzi z kijami, którzy napadli Tyndaridesa i jego stronników i zlinczowali go na miejscu ok 460 r. p.n.e.). To właśnie po tym wydarzeniu i ogólnym wzburzeniu ludności owym morderstwem, zaczęto na większą skalę stosować petalizm. W ciągu kolejnych sześciu lat w czasie których używano tej formy zabezpieczenia ustroju demokratycznego, skazano na wygnanie szereg obywateli których uznano za potencjalnie niebezpiecznych dla nowej władzy. Nie przeszkodziło to jednak wielu ambitnym mieszkańcom miasta w stosowaniu populistycznej retoryki w celu walki ze swymi przeciwnikami politycznymi i wykorzystywania w tym celu petalizmu jako oręża. Wreszcie uznano go za na tyle niebezpieczną formę walki politycznej, że ostatecznie zniesiono petalizm w 454/453 r. p.n.e. Nie tylko Syrakuzy w tym czasie były wystawione na niebezpieczeństwo zamachu stanu i upadku słabego jak dotąd systemu demokratycznego, który z wielkimi trudami przyjmował się wśród Greków Zachodnich. W Akragas ogromne wpływy zdobył filozof Empedokles, który co prawda zreformował Radę Tysiąca (nadając jej bardziej demokratyczny charakter), ale jednocześnie jego osobisty wpływ na władzę był tak wielki, że realnie pełnił on nieoficjalnie władzę tyrańską (a niektórzy współobywatele zaproponowali mu nawet koronę królewską, lecz on odmówił jej przyjęcia). Empedokles swą nieprawdopodobną pozycję polityczną i władzę, jaką nieoficjalnie sprawował w Akragas, zawdzięczał swym umiejętnościom medycznym (leczył on bowiem ludzi, a ponieważ czynił to znacznie lepiej niż większość lekarzy, uważany był wręcz za cudotwórcę, a niektórzy wierzyli wręcz, iż jest posłańcem bogów - szczególnie zaś Asklepiosa - boga medycyny). 

Świadomość słabości rządów demokratycznych i silna obawa przed zmienieniem ich w czasie rewolucji populistycznej na starą formę czy to oligarchii czy też tyranii, nie opuszczała Greków sycylijskich w tamtym czasie. Do tego dochodziło niebezpieczeństwo rosnącego w siłę plemienia Sykulów pod rządami Duketiosa (który ok. 459 r. p.n.e. ogłosił się królem owego plemienia). W tym czasie założył on swoje miasto Menajnon na terytorium należącym do Greków nieopodal miasta Leontinoj, zaledwie kilka kilometrów na północny-zachód od Syrakuz. W 458 r. p.n.e. zdobył Morgantinę (ostatnie nie podlegające jego władzy miasto plemienia Sykulów). Wciąż utrzymywał sojusz z Syrakuzami, ale jego ekspansja była bardzo niebezpieczna dla wszystkich helleńskich polis na Sycylii i było pewne że wcześniej czy później musi dojść miedzy nimi do konfrontacji. Początkowo jednak dążył on do kompromisu i gdy Syrakuzańczycy zaprotestowali przeciwko wdzieraniu się plemienia Sykulów na greckie ziemie, podając jako przykład miasto Menajnon, Duketios zapowiedział że opuści owe miasto i rzeczywiście tak uczynił, budując na południu nowe o nazwie Palike i przesiedlając tam ludność z opuszczonego Menajnon (453 r. p.n.e.). W tym też czasie zaczął bić własne monety na wzór grecki, tytułując się na nich królem Sykulów i Helenów, a to przesądziło o zerwaniu sojuszu i teraz wojna stała się faktem.

CDN.