"EQUES POLONUS SUM OMNIBUS PAR"
Już od pewnego czasu zastanawiałem się nad tematem, w którym mógłbym opisać i pokazać w jaki sposób Polska opanowała Rosję. Nie mam jednak na myśli działań militarnych (a przynajmniej nie tylko), a raczej ekspansję kulturową i językową, która w XVI a szczególnie XVII wieku całkowicie opanowała Moskwę (w rozumieniu politycznych i religijnych elit rosyjskich). Odkładałem jednak ten temat z różnych przyczyn na czas nieokreślony, ale ostatnio tak jakoś się złożyło, że "wpadłem" na kanał na YouTube, na którym ponownie "produkuje" się pan Aleksander Jabłonowski vel Wojciech Olszański (z jeszcze jakimś panem z Moskwy o nazwisku Poręba - chyba Polakiem - ale zapewne tylko z urodzenia - mniejsza z tym) i tak sobie pomyślałem że w dzisiejszym świecie, ze względu na codzienny natłok informacji, większość z nas całkowicie ulega pięknym manipulacjom, podanym nam w ładnym opakowaniu i nie wymagającym dalszej weryfikacji. Trudno się temu zresztą dziwić, gdyż nie każdy ma zarówno czas jak i ochotę, aby bawić się w weryfikację informacji które codziennie wtłacza się nam do głów. A niestety idą takie czasy, że rzetelna informacja będzie dobrem bardzo trudno dostępnym i wielce kosztownym. Kto będzie chciał poznać prawdę, będzie musiał sporo za to zapłacić (i to niestety nie zawsze pieniędzmi - dużo gorzej gdy płaci się własnymi przekonaniami lub życiem). Dlatego uważam że weryfikacja informacji jest niezwykle ważna, bo tylko poznawszy pełne spektrum motywów - jesteśmy w stanie wyrobić sobie własne zdanie na każdy istotny pogląd. Oczywiście nie jest to łatwe, gdyż, aby spróbować wyrobić sobie dany pogląd, należy mieć dostęp do kilku lub kilkunastu (często wzajemnie sprzecznych) źródeł i dopiero wówczas można (np. za pomocą dedukcji), podjąć się tego trudnego zadania posiadania nie tylko własnego poglądu na dany temat, ale przede wszystkim wiedzy - która jest niezbędna do dalszego intelektualnego rozwoju nas, jako ludzkości.
I właśnie słuchając ostatnio wypowiedzi pana Jabłonowskiego vel. Olszańskiego i pana Poręby, miałem nieodparte wrażenie wciskania mi na siłę kitu, który co prawda podany został dość znośnie (na podstawie wydarzeń historycznych), tak, iż w zasadzie nie było się do czego doczepić na pierwszy rzut oka. Problem polega jednak na tym, że owi panowie nie mówią całej prawdy (mam tutaj na myśli ich film z rocznicy 9 maja - jako "dnia wyzwolenia", w którym choćby znalazło się stwierdzenie że polska flaga, jako jedyna prócz sowieckiej, powiewała nad gmachem zdobytego Reichstagu. To prawda, należy jednak pamiętać że biało-czerwony sztandar powiewał tam zaledwie przez chwilę, gdyż Sowieci nie zamierzali dzielić się zwycięstwem zdobycia Berlina i nakazali usunąć polską flagę. Polska flaga powiewała zaś na Kolumnie Zwycięstwa w parku Tiergarten) I takich przykładów jest całe mnóstwo w ich wypowiedziach. Ale mniejsza z tym, bowiem to nie pan Jabłonowski/Olszański ani też pan Poręba (też zapewne jakiś lepszy cwaniak), są bohaterami dzisiejszego tematu. Ci panowie (a raczej ich kliniczna rusofilia, którą należałoby raczej nazwać "moskofilią" - a która działa na mnie jak przysłowiowa płachta na byka, choć może to nieco przesadzone porównanie - i to nie dlatego że nie lubię Rosji czy Rosjan, wręcz przeciwnie. Rosjan uważam za wspaniałych ludzi - choć ciężko mi zrozumieć rosyjską naturę - którym jednak przyszło żyć w parszywym systemie, w parszywym kraju. Tak - parszywym kraju, ponieważ Rosja jest anomalią, która istnieje tylko po to, aby żerować na innych krajach i narodach, w tym także - a może nawet przede wszystkim - na zwykłych Rosjanach, na własnych obywatelach. Nie jestem antyrosyjski i nigdy takowym się nie stanę, jestem za to zdecydowanie antymoskiewski - co oczywiście też nie tyczy się Moskwy jako miasta, a kultury politycznej i ideologii sprawowania władzy - i uważam że JEDYNYM antidotum na moskiewską anomalię jest... rozpad Rosji na jak najmniejsze ośrodki, całkowicie od siebie niezależne. Jak ogromną korzyść przyniosłoby to zwykłym Rosjanom - zapewne nie muszę dodawać, a cały świat nareszcie odetchnął by z ulgą), tak więc, ci panowie jedynie zainspirowali mnie do jego napisania.
A w temacie tym - jak wyżej - pragnę zaprezentować triumf kultury polskiej i polskiego języka, który aż do czasów cara Piotra I, panował w ówczesnej Rosji. Dziś bowiem o tej tradycji nie ma pojęcia nie tylko zwykły Rosjanin, Niemiec, Francuz, Włoch, Brytyjczyk czy Amerykanin, ale nawet zwykły Polak. Lata komuny i wtłaczania w mózgi naszych rodziców i dziadków jedynie słusznej idei Marksa i Lenina, podlanej skwaśniałym sosem topornej (choć powtarzanej do znudzenia, więc i z czasem skutecznej) ruskiej propagandy - zrobiły swoje. Znam osoby które po dziś dzień nie potrafią się wyzwolić ze strachu przed Rosją, tak jakby rzeczywiście było czego się bać. Dzisiejsza Rosja jest bankrutem, a będzie tam tylko gorzej. Ropa tanieje, aktywy spadają, a ujemny bilans w rosyjskim budżecie sięga już ponad 20 miliardów (a są to prognozy najbardziej optymistyczne dla Rosji), tak więc doprawdy nie ma się czym ekscytować czy obawiać. Rosja dziś, to państwo stojące nad przepaścią, pytanie tylko który z tamtejszych polityków ostatecznie wykona ten "wielki krok naprzód" i doprowadzi do likwidacji tej anomalii. Ale wróćmy do tematu. Początkowo nie miałem koncepcji jak to w sposób logiczny i uporządkowany pokazać, choć już pewne zarysy koncepcji układają się w mojej głowie, gdyż nie chciałbym się skupiać na działaniach militarnych, które raczej nie przyczyniają się do dominacji kulturowej państwa z którym toczy się wojnę - choć mogą stymulować pewne procesy na przyszłość (i tak właśnie było po interwencji Rzeczpospolitej w Moskwie w latach 1610-1612 i 1617-1618). Ale pewne procesy dominacji kulturowej (i językowej) ówczesnego państwa polsko-litewskiego w Rosji, zaczęły się znacznie wcześniej, bowiem już w XVI wieku (a częściowo nawet w XV). Zatem przejdźmy do tematu i spójrzmy w jaki sposób doszło do kulturowej dominacji Polski nad Rosją.
RZYM kontra BIZANCJUM
Polacy i Rosjanie wywodzą się z tego samego, słowiańskiego korzenia genetycznego. Tak mówi oficjalna nauka i genetyka (choć według mnie nie jest to do końca prawda i bardzo łatwo jest odróżnić Polaka od Rosjanina, a taki Feliks Dzierżyński - twórca sowieckiej bezpieki - potrafił odróżnić te dwie nacje bez większego problemu i co ciekawe tych pierwszych puszczał z reguły wolno, a tych drugich... A dziś Rosjanie uważają go za jednego ze swoich bohaterów narodowych i to człowieka, który na pytanie: "Dlaczego w Rosji zabiliście tyle tysięcy ludzi", odparł: "Ja nie zabijam ludzi, ja zabijam Ruskich" - pisałem już o tym w temacie: "Wspaniałym kumplem był dla nas Felek..."). Ale jeśli chodzi o kulturę polityczną i tradycję historyczną, to przepaść pomiędzy narodem polskim a rosyjskim jest przeogromna. Wynika to z odmiennych dziejowych doświadczeń. Już rosyjski filozof i pisarz - Piotr Czaadajew stwierdził że Rosja jest: "krajem bez historii", o czym pisałem już w innym temacie: "Czaadajew przeanalizował historię Rosji w trzech wymiarach czasu: przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Wnioski do których doszedł, wprawiły autora w stan zupełnego pesymizmu, stwierdził wręcz że zupełnie niepotrzebne jest istnienie nie tylko państwa rosyjskiego, ale wręcz kwestionował jakąkolwiek wartość rosyjskiej cywilizacji. Rosję uważał za kraj opuszczony przez Opatrzność, kraj w którym zabrakło idei "obowiązku, sprawiedliwości i porządku. Pisał: "Rośniemy, ale nie dojrzewamy, idziemy naprzód, ale po linii krzywej, czyli takiej, która nie prowadzi do celu". Czaadajew, jako jeden z niewielu XIX-wiecznych pisarzy i myślicieli rosyjskich, krytykował rosyjską Cerkiew prawosławną, w niej to właśnie upatrując zacofania cywilizacyjnego i moralnego Rosjan. Kolejnym przykładem, który jest podbudową jego tezy o "Rosji, jako kraju bez historii", jest stwierdzenie że w Rosji nigdy nie było baroku, nigdy nie było epoki "odrodzenia", nigdy też nie pojawiła się epoka średniowiecza. Rosja "zatrzymała się" w czasach podboju mongolskiego i taki stan w niezmienionym kształcie przetrwał co najmniej do początków XVIII wieku, a i wówczas nastąpiła jedynie powolna i cząstkowa "europeizacja elit" - naród pozostał wciąż w "okresie wojen mongolskich z XII i XIII wieku". Czaadajew Pisał: "Gdy cały świat przebudowywał się od podstaw myśmy nie wznieśli nic nowego, po dawnemu siedzieliśmy skuleni w dawnych chałupach z bierwion i słomy. Jednym słowem losy ludzkości wykuwały się bez nas".
I oto właśnie chodzi, najazd mongolski nie tylko zatrzymał wschodniosłowiańskie plemiona ruskie na etapie kształtowania wspólnot państwowych, ale wręcz cofnął Rosję w rozwoju, i tam gdzie na Zachodzie ekscytowano się turniejami, rycerskością, galanterią wobec dam, subtelną grą miłosną, (utrwalaną choćby w takich dziełach jak: "Tristan i Izolda" czy "Powieść o Róży"), oraz całym dorobkiem antyku - w Rosji panowała ideologia "Trzeciego Rzymu" i swoistego "błogolepije" - czyli pokory wobec władzy i nieuzewnętrzniania własnych uczuć. Dlatego też porównanie tradycji kulturowej Polski (Litwy lub nawet Rusi) z tradycją Moskwy, aż nadto rzuca się w oczy i przypomina spotkanie dwóch zupełnie obcych sobie cywilizacji. Różnice były widoczne nie tylko w kulturze czy języku, ale i w tradycji politycznej. Rosja (Moskwa) uważała się za "Trzeci Rzym", ale w jego despotycznym, bizantyjskim wydaniu, podczas go Polska (Rzeczpospolita) miała się za następcę tradycji rzymskiej republiki z jej zgromadzeniami ludowymi - czyli sejmami i sejmikami - i wolnością ludu. Nie mogło być zatem zgody, póki jedna ze stron nie zostałaby zdominowana przez drugą stronę i póki nie przyjęłaby obcej sobie kultury, kształtując się przy tym od nowa. Taka dominacja kulturowa została w ciągu wieków przeprowadzona zarówno przez jedno jak i drugie państwo i w obu przypadkach poniosła ona klęskę. Należy bowiem pamiętać, że w czasach Rzeczpospolitej Obojga Narodów, Polska miała dość skuteczną służbę informacyjno-propagandową, która całkowicie zdominowała obraz Rosji na dworach Zachodniej Europy, przedstawiając ten kraj (może nie do końca, ale w dużej mierze prawdziwie), jako "Wschodnią Barbarię" - kraj dzikich ludzi. O skuteczności polskiej polityki informacyjnej świadczą chociażby noty, wysyłane na zachodnie dwory (i do Rzymu), prezentujące wojnę z Rosją (z lat 1579-1582) jako kampanię przeciwko barbarzyńcom, a ponieważ oręż polski wszędzie wówczas święcił triumfy, przeto cała Europa mówiła w tej sprawie głosem Polaków (podobnie było i w konfrontacji ze Szwecją, gdy po zwycięstwie pod Kircholmem z 1605 r. - choć zwycięstwo to rzeczywiście było ogromne, to jednak zostało dodatkowo "sprzedane" w Europie jako największa dziejowa wiktoria i to do tego stopnia, że listy gratulacyjne płynęły nie tylko od papieża, króla Francji, Anglii czy Hiszpanii, ale nawet od sułtana tureckiego i szacha perskiego - co świadczy dobitnie o skuteczności ówczesnej służby propagandowo-informacyjnej Rzeczpospolitej Obojga Narodów).
Rosjan pokazywano w Europie jako barbarzyńców. W wydanym (w latach 1600-1602) w Augsburgu dziele Dominika Custosa, pt.: "Atrium heroicum ceasarum", Rosjanie są ukazani - obok Turków i Persów - jako barbarzyńcy i odszczepieńcy, przed którymi Europa powinna się bronić. Nie trzeba zapewne dodawać, że informacje czerpał Custos od Polaków (np. z kręgów zbliżonych do kanclerza Zamojskiego). Mimo to, Polacy byli otwarci i cierpliwi, oczekując pojednania z Moskalami. Polityka jedno, a wzajemne kontakty drugie i powoli, ale konsekwentnie coraz częściej do Rosji zaczęły przenikać prądy kultury europejskiej (czyli tradycji grecko-rzymskiego antyku), ale nie tylko. To właśnie w Polsce (w krakowskiej drukarni Sebalda Fioła) w 1491 r. wydrukowano pierwszą na świecie książkę pisaną cyrylicą. W 1586 r. w Wilnie wyszła drukiem pierwsza gramatyka cerkiewnosłowiańska (wznowione wydanie wyszło we Lwowie w 1591 r.), jak i wiele innych dzieł literatury i kultury bizantyjskiego Wschodu. W 1600 r. Polacy zaproponowali Rosjanom zawarcie wspólnej unii politycznej, na kształt Unii Lubelskiej z 1569 r., która tworzyła jeden kraj z dwóch państw i co najmniej trzech narodów (polskiego-litewskiego i ruskiego). Mało tego, chcieli się podzielić z moskiewską szlachtą (bojarami) swymi przywilejami i swą wolnością, aby tym samym umożliwić Rosjanom szybszą nie tylko europeizację, ale przede wszystkim polonizację (należy bowiem pamiętać, że wolność słowa, wyznania i poglądów, panująca w ówczesnej Rzeczpospolitej, była utożsamiana właśnie z polskością. I nie miało żadnego znaczenia czy był to polski czy litewski szlachcic, lub ruski czy moskiewski bojar - jeśli tylko przyjmowali kulturę polityczną Rzeczpospolitej i akceptowali swobodę wyznawania własnych poglądów - byle tylko nie obrażało to Boga i króla - to byli nazywani właśnie Polakami, a ich narodowość nie miała wówczas żadnego znaczenia. Polski szlachcic co prawda szanował swego króla - i prawo tworzone na sejmach - ale w żadnym razie nie uważał się za gorszego od niego. Król nie był wcale żadnym "bożym pomazańcem" jak to miało miejsce w monarchiach Europy, a jedynie swoistym: "Primus inter pares" - "Pierwszym wśród równych". Stąd też wzięła się owa słynna łacińska sentencja, określająca polskiego szlachcica - "Eques Polonus sum omnibus par" - czyli "Jestem szlachcicem polskim, równym wszystkim").
O pozycji polskiego szlachcica względem króla, niech świadczą słowa hetmana wielkiego koronnego - Jana Zamojskiego, wypowiedziane na sejmie (styczeń-marzec 1605 r.): "Na imię Boga, zaklinamy cię więc królu! Nie zapominaj, że Szwecyja cię zrodziła, Polska przyjęła i karmi; Polska twoją matką i blaskiem twoim; kochaj ją, kochaj twoich poddanych, jeżeli chcesz zestarzeć się pomiędzy nami", a gdy wzburzony król poderwał się z tronu i chwycił za rękojeść szabli, Zamojski wówczas rzekł: "Królu! Nie rwij się do oręża aby potomność ciebie Cezarem, nas nie nazwała Brutusami. Jesteśmy wyborcami królów, a pognębicielami tyranów; króluj nam, nie panuj!". Nie muszę chyba pisać czym dla moskiewskiego cara był rosyjski bojar, bo to zapewne jest jasne. Dodam jedynie że traktowany był niczym niewolnik będący na służbie u swego pana, który do woli mógł w każdej chwili uczynić z nim co tylko chciał - zabić, zgwałcić mu żonę i córki, czy wtrącić do lochu bez wyroku sądowego do końca jego życia. Nie jest też zapewne wielce niezrozumiałym stwierdzenie, że wolność, jaka panowała w Rzeczpospolitej, musiała nęcąco oddziaływać na wielu rosyjskich wielmożów - niestety, car (zapewne w obawie o swoją pozycję) nie zgodził się wówczas na unię i nie doszło do stworzenia wspólnego państwa, które bez wątpienia byłoby wówczas największe na świecie. Oczywiście potem, gdy Rzeczpospolita znacznie osłabła - owa wolność została ukazana jako anarchia i warcholstwo polityczne, co jednak - do czasów rozplenienia się liberum veto - nie było prawdą. Ustrój polityczny Rzeczpospolitej Obojga Narodów opierał się na konsensusie i "ucieraniu" i nie przypominał anarchii, gdyż posłowie tak długo radzili, póki wszyscy nie przyjęli wspólnego stanowiska. Ustawy bowiem przechodziły jednomyślnie a nie większością głosów, stąd też tak wielkie spustoszenie wyrządzali w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku swym wetem, opłacani przez obce dwory - warchołowie. Swoją drogą sam fakt, że w Rzeczpospolitej, w której żyło kilka nacji i dwa główne narody polityczne - przez kilka wieków skutecznie udawało się "ucierać panów braci" w taki sposób, że ostatecznie zawsze dochodziło do wspólnej zgody. To był ogromny wkład naszych przodków (ja także pozwalam sobie tak mówić, choć moja rodzina od strony ojca w tym czasie żyła gdzieś w północno-zachodnich Niemczech, a może nawet we Flandrii? Ale ratuje mnie jeszcze rodzina od strony mamy 😉) w kształtowanie się europejskiej kultury politycznej.
W latach 1604-1609 polscy magnaci i szlachta, zaangażowali się we wprowadzenie na rosyjski tron, dwóch samozwańców (I i II Dymitra), celem podporządkowania Rosji Polsce na drodze politycznej. Ostatecznie plany te zakończyły się porażką, ale jednocześnie spowodowały wybuch wojny polsko-rosyjskiej, prowadzonej w latach 1609-1618. Po zwycięstwie nad połączonymi siłami moskiewsko-szwedzkimi w bitwie pod Kłuszynem - 4 lipca 1610 r. (przy czym siły rosyjsko-szwedzkie miały ponad pięciokrotną przewagę liczebną), Polacy zajęli Moskwę i obsadzili Kreml (gdzie stał ze swoimi chorągwiami hetman Żółkiewski i Gosiewski - który pełnił funkcję gubernatora Moskwy, Zborowski stał w Kitajgrodzie - kontrolując wszystkie baszty i bramy Moskwy, zaś chorągwie Kazanowskiego i Wejhera zajęły Białogród. Prócz tego Chluski, Oszański, Kotowski i Hreczynin stali ze swymi chorągwiami pod Moskwą w klasztorze Nowodziewiczym). Do polskiej niewoli dostał się rosyjski car - Wasyl IV Szujski. Poza tym w 1610 r. poddały się Polakom takie miasta jak: Włodzimierz, Rżew, Wiaźma, Zubcow i Możajsk, Wielkie Łuki, Toropiec, Czaranda, Perejesław Riazański, Jarosław, Niżny Nowogród, Wołogda, Kołomna, Tuła i jeszcze kilka innych. W czerwcu 1611 r. zdobyto Smoleńsk (utracony przez Litwę w 1514 r.), a w październiku 1611 r. car Wasyl IV, jego żona i bracia, zostali przewiezieni do Warszawy, gdzie na sejmie złożyli hołd królowi Rzeczpospolitej - Zygmuntowi III. Ów hołd ruski, był cierniem w oku Moskali, którzy starali się zatrzeć wszelkie jego ślady, tak aby pamięć o tym fakcie nie przetrwała (wczasach zaborów czy komuny, nie wolno było o tym nawet wspominać, bowiem świadczyło to o upadku Rosji i złożeniu przez nią hołdu lennego Polsce). Ostatecznie prawosławny patriarcha Moskwy i Rusi (przebywający w polskiej niewoli) - Hermogenes zaczął nawoływać do zbrojnego oporu przeciwko "litewskim ludziom" (co ciekawe - nie mówiono wówczas o wojskach polsko-litewskich, a właśnie o "litewskich", co było niewątpliwie pozostałością po czasach walk Moskwy z Wielkim Księstwem Litewskim w XV i XVI wieku) i w styczniu 1611 r. wybuchł bunt w Riazaniu tamtejszego wojewody - Prokopa Lapunowa (do którego potem przyłączyli się: książę Wasyl Masalski z Włodzimierza, Iwan Zarucki z Kaługi, Jurij Prosowiecki z Suzdala, Iwan Wołyński z Jarosławla, Fedor Wołkoński z Kostromy, a także Dymitr Trubecki i Fedor Kozłowski. Dowództwo zaś nad nimi objął ostatecznie książę Dymitr Pożarski, wsparty przez kupca - Kuźmę Minina - ci dwaj ostatni stali się właśnie symbolami walki Moskali z "polską inwazją", a ich pomnik stoi dziś na Placu Czerwonym w Moskwie, zaś od 2005 r. dzień "wypędzenia polskich okupantów z Moskwy" - jest największym świętem państwowym Federacji Rosyjskiej, które zastąpiło święto Rewolucji Październikowej). W marcu 1611 r. w Moskwie wybuchło powstanie, które co prawda zostało stłumione, ale okrucieństwo, jakim wykazali się wówczas Polacy i Litwini, doprowadziło do odpadnięcia ostatnich rosyjskich zwolenników panowania 16-letniego królewicza Władysława (syna króla Zygmunta III) jako kolejnego rosyjskiego cara.
Gdy Moskale pod Pożarskim i Mininem podeszli pod Moskwę, wojska polsko-rosyjskie spaliły dużą część miasta, dzięki czemu uniemożliwiono Rosjanom zablokowanie Moskwy i wyparto ich siły za Skorodom (na dalekie przedpola). Polacy utrzymali się na Kremlu, w Kitajgrodzie i Białygrodzie. W czerwcu 1611 r. pod Moskwę podeszły chorągwie starosty uświckiego - Jana Piotra Sapiehy, rozkładając się obozem w pobliżu traktu twerskiego i próbując przedrzeć się z prowiantem dla oblężonych, ale aż do sierpnia mu się to nie udało. Ostatecznie w sierpniu Sapieha i Gosiewski, przeprowadzili połączony atak na siły rosyjskie blokujące Moskwę i udało im się wyprzeć Moskali z kilku wcześniej zajętych terenów, oraz wprowadzić posiłki i prowiant do Moskwy. Jesienią 1611 r. Moskale wyraźnie osłabli i zaczęło im brakować sił do dalszej walki, ale wówczas zdarzyło się coś, co zupełnie odwróciło sytuację pod Moskwą. W październiku w Moskwie zmarł Sapieha, a jego żołnierze postanowili w takiej sytuacji powrócić do Rzeczpospolitej. Potem jeszcze do Moskwy przebijał się hetman wielki litewski - Jan Karol Chodkiewicz, Franciszek Nikodem Kossakowski i Samuel Korecki, ale sytuacja oblężonych pogarszała się w zatrważającym tempie (dochodziło nawet do przypadków kanibalizmu). Po długich walkach (oraz ponownym gromadzeniu żywności dla oblężonych przez hetmana Chodkiewicza w Homlu) i po zjedzeniu wszystkich "koni, psów, kotów, szczurów i rzemieni" obrońcy Moskwy musieli skapitulować - 6 listopada 1612 r., po dwóch latach i trzech miesiącach polskiego panowania na Kremlu. W 1613 r. rosyjski Sobór Ziemski wybrał nowego cara, którym został syn uwięzionego przez Polaków, nowego patriarchy Moskwy Filareta - Michał Romanow, założyciel dynastii Romanowów. W 1617 r. doszło do kolejnej polskiej wyprawy na Moskwę, tym razem pod osobistym dowództwem królewicza Władysława (choć prawdziwym wodzem był hetman Jan Karol Chodkiewicz - którego jako znanego choleryka - często prowokował młody Władysław, co znów powodowało że tamten się oburzał, a nawet chwytał za szablę - tak, jak to było wówczas, gdy rozpędzony Władysław, jadąc galopem, klepnął hetmana w plecy i ruszył dalej, a wielce oburzony Chodkiewicz,, rzucił się za nim w pogoń z szablą w dłoni 😄. Swoją drogą to też pokazuje stosunek jaki panował w Rzeczpospolitej wobec rodziny królewskiej, której członkowie - jeśli nie sprawowali oficjalnych stanowisk - jak król i królowa, byli traktowani na równi z innymi magnatami i szlachtą jako osoby prywatne i tak właśnie postrzegano synów króla - czyli książąt i ewentualnych - choć wcale nie oczywistych - następców tronu. Władysław po śmierci ojca jednak wstąpił na tron w 1632 r. jako Władysław IV - o nim to właśnie pisałem w serii: "Władysław IV i plany wielkiej wojny z Imperium Osmańskim" ).
Wyprawa ta jednak, mimo zajęcia wielu nowych twierdz, ostatecznie zakończyła się podpisaniem rozejmu w miejscowości Dywilino pod Moskwą (grudzień 1618 r.), na mocy którego Rosjanie co prawda utrzymali Moskwę, ale musieli zrzec się Smoleńska i całej ziemi smoleńskiej (Smoleńsk, Biała, Dorohobuż), ziemi czernichowsko-siewierskiej (Sierpiejsk, Starodub, Czernihów, Nowogród Siewierski, Achtyrka, Trubeck), a także twierdz: Siebież i Newel. Car Michał I zrzekał się także praw do tych ziem na przyszłość, choć królewicz Władysław nie zrzekł się tytułu cara Rosji (jaki zdobył w 1610 r.). Poza tym, wszelkie łupy zdobyte w tej wojnie (w tym carską koronę z Kremla) nie zostały już zwrócone Rosji. W Warszawie zaś ustawiono kaplicę carów Szujskich (na pamiątkę hołdu ruskiego z października 1611 r.), na której znalazły się takie oto słowa (które potem Rosjanie starali się zatrzeć i wyplenić z ludzkiej pamięci): "Jezusowi Chrystusowi Synowi Bożemu, Królowi Królów, Bogu zastępów, Chwała. Zygmunt Trzeci Król Polski i Szwecji zwyciężywszy wojska moskiewskie pod Kłuszynem, przyjął kapitulację stołecznej Moskwy, przywracając Smoleńsk Rzeczypospolitej. Wasyl Szujski, Wielki Książę Moskiewski, i jego brat Dymitr, dowódca, ujęci prawem wojennym i przyjęci. Mieszkając pod strażą w Zamku Gostynińskim, tamże dokonali żywota, pomny na los ludzki, składa tu ich szczątki. I choć ci wrogowie bezprawnie władali i bezprawnie berła dzierżyli, nie zostali pozbawieni pogrzebu. Na tym wzniesionym pomniku dla powszechnej pamięci potomnych rozkazuje umieścić swoje imię". Podobna sentencja, znalazła się na Kolumnie Zygmunta III - wzniesionej przez jego syna Władysława IV w Warszawie w latach 1643-1644, a brzmiała ona: "Zygmunt III z mocy wolnej elekcji król Polski, z tytułu dziedziczenia, następstwa i prawa - król Szwecji, w umiłowaniu pokoju i w sławie pierwszy pomiędzy królami, w wojnie i zwycięstwach nie ustępujący nikomu, wziął do niewoli wodzów (moskiewskich), stolicę i ziemie moskiewskie zdobył, wojska rozgromił, odzyskał Smoleńsk, złamał pod Chocimiem potęgę Turcji, panował przez czterdzieści cztery lata, w szeregu czterdziesty czwarty król, dorównał w chwale wszystkim i przyjął ją całą".
Paradoksalnie jednak, dominacja kulturowa Polski w Rosji, rozpoczęła się dopiero po zakończeniu tych walk, o czym pisał chociażby rosyjski badacz Aleksander Lipatow: "Polskość przesiąknęła zarówno kulturę popularną, jak i wysoką państwa moskiewskiego", a "przeniknięcie pieśni polskich w codzienny byt Rosji, potwierdza dość pokaźna liczba zachowanych rękopisów". Język polski stał się oficjalnym językiem dworu rosyjskiego w drugiej połowie XVII wieku, a polonizowali się nawet przedstawiciele cerkwi prawosławnej, o bojarach nie wspominając. Język polski, polska moda i obyczaje - wdarły się nie tylko na rosyjskie dwory bojarskie, ale również do rosyjskich miast i wsi. Zaczęły powstawać pierwsze rosyjskie eposy rycerskie, wzorowane na polskich powieściach rycerskich (lecz pozbawione tego wszystkiego, co było naturalne dla przedstawicieli kultury europejskiej, a zupełnie niezrozumiałe i nieznane w Rosji, czyli dworskiej kurtuazji wobec dam oraz tradycji rycerskich turniejów i rycerskości jako takiej). Polski barok i związany z nim sarmatyzm, również bardzo silnie oddziaływał na kształtowanie się rosyjskiej kultury (w tym muzyki i architektury), to właśnie z Polski przyszły prądy, które pozwalały na przedstawianie portretów władców rosyjskich (wcześniej bowiem na ikonach można było umieszczać jedynie postaci Jezusa, Maryi i świętych), jak również bohaterów antyku: króla Persów - Dariusza III, Aleksandra Wielkiego czy Juliusza Cezara. Wielu rosyjskich bojarów budowało swoje "dacze" na polską modłę, a byli wśród nich: Sylwester Miedwiediew, Symeon Połocki, Wasilij Golicyn - ojciec i syn (o tym samym imieniu - ten pierwszy przebywał w Malborku, gdzie wręcz "zaraził się" polskością i stał się typem nowego Rosjanina - wykształconego i znającego języki). Car Aleksy I Romanow (syn i następca Michała I) i jego rodzina, wychowywani byli w duchu kultury polskiej, czego efektem był fakt, że za panowania jego syna - Fiodora III, dwór rosyjski miał wręcz obowiązek mówienia po polsku i po łacinie, a siostra Fiodora - Zofia, jako pierwsza kobieta w Rosji zerwała z dotychczasową moskiewską tradycją, zamykania kobiet w teremach (takich rosyjskich haremach) i objęła regencję po śmierci Fiodora w imieniu swych małoletnich braci - Iwana V i Piotra I (zwanego potem Wielkim). Ta zmiana była spowodowana właśnie odmiennym wychowaniem rodziny carskiej, która czerpała pełnymi garściami ze źródeł kultury polskiej, a szczególnie polskiej galanterii i kurtuazji wobec kobiet (w Polsce kobieta była bowiem równa mężczyźnie na każdym polu - choć oczywiście kobiety głosować nie mogły, ale było to akceptowane przez płeć piękną, uważającą że wojna i polityka to jest domena mężczyzn).
Pozycja żony i matki w polskiej rodzinie była przemożna. O żonie pisano: "mój drogi klejnot", "towarzysz miły", "najdroższy skarb", a często po prostu mawiano "Mój przyjaciel" (np. Franciszek Sapieha - koniuszy wielki litewski, w swym testamencie z 1683 r. pisał, że dziękuje Panu Bogu za to, że obdarzył go w życiu "najmilszym przyjacielem" - jakim była dla niego droga małżonka - Anna z Lubomirskich. Podobnie pisał Krzysztof Zawisza - wojewoda miński, dziękując Bogu że otrzymał przyjaciela w postaci swej żony - Teresy Tyszkiewiczówny). A pod nazwą "przyjaciel" krył się wyraz najpiękniejszej emancypacji kobiet w Rzeczpospolitej, bowiem widząc w żonie swego druha i przyjaciela - dawano jej tym samym pozycję równą mężowi. Zresztą od dobrej żony wymagano nie tylko urody, ale również "serca, rozumu i czynu" - czyli innymi słowy: wierności, mądrości i męstwa.
To tyle, jeśli idzie o konfrontację kultury republikańskiego "Rzymu" w uosobieniu Rzeczpospolitej Obojga Narodów, oraz despotyzmu "Bizancjum" w odniesieniu do Moskwy. W kolejnej części pokażę zaś, jak widziano Rosję w Rzeczpospolitej i Europie Zachodniej na początku XVII wieku, oraz jak w Moskwie odbierano docierające tam zachodnie wpływy dominującej kultury polskiej.
W latach 1604-1609 polscy magnaci i szlachta, zaangażowali się we wprowadzenie na rosyjski tron, dwóch samozwańców (I i II Dymitra), celem podporządkowania Rosji Polsce na drodze politycznej. Ostatecznie plany te zakończyły się porażką, ale jednocześnie spowodowały wybuch wojny polsko-rosyjskiej, prowadzonej w latach 1609-1618. Po zwycięstwie nad połączonymi siłami moskiewsko-szwedzkimi w bitwie pod Kłuszynem - 4 lipca 1610 r. (przy czym siły rosyjsko-szwedzkie miały ponad pięciokrotną przewagę liczebną), Polacy zajęli Moskwę i obsadzili Kreml (gdzie stał ze swoimi chorągwiami hetman Żółkiewski i Gosiewski - który pełnił funkcję gubernatora Moskwy, Zborowski stał w Kitajgrodzie - kontrolując wszystkie baszty i bramy Moskwy, zaś chorągwie Kazanowskiego i Wejhera zajęły Białogród. Prócz tego Chluski, Oszański, Kotowski i Hreczynin stali ze swymi chorągwiami pod Moskwą w klasztorze Nowodziewiczym). Do polskiej niewoli dostał się rosyjski car - Wasyl IV Szujski. Poza tym w 1610 r. poddały się Polakom takie miasta jak: Włodzimierz, Rżew, Wiaźma, Zubcow i Możajsk, Wielkie Łuki, Toropiec, Czaranda, Perejesław Riazański, Jarosław, Niżny Nowogród, Wołogda, Kołomna, Tuła i jeszcze kilka innych. W czerwcu 1611 r. zdobyto Smoleńsk (utracony przez Litwę w 1514 r.), a w październiku 1611 r. car Wasyl IV, jego żona i bracia, zostali przewiezieni do Warszawy, gdzie na sejmie złożyli hołd królowi Rzeczpospolitej - Zygmuntowi III. Ów hołd ruski, był cierniem w oku Moskali, którzy starali się zatrzeć wszelkie jego ślady, tak aby pamięć o tym fakcie nie przetrwała (wczasach zaborów czy komuny, nie wolno było o tym nawet wspominać, bowiem świadczyło to o upadku Rosji i złożeniu przez nią hołdu lennego Polsce). Ostatecznie prawosławny patriarcha Moskwy i Rusi (przebywający w polskiej niewoli) - Hermogenes zaczął nawoływać do zbrojnego oporu przeciwko "litewskim ludziom" (co ciekawe - nie mówiono wówczas o wojskach polsko-litewskich, a właśnie o "litewskich", co było niewątpliwie pozostałością po czasach walk Moskwy z Wielkim Księstwem Litewskim w XV i XVI wieku) i w styczniu 1611 r. wybuchł bunt w Riazaniu tamtejszego wojewody - Prokopa Lapunowa (do którego potem przyłączyli się: książę Wasyl Masalski z Włodzimierza, Iwan Zarucki z Kaługi, Jurij Prosowiecki z Suzdala, Iwan Wołyński z Jarosławla, Fedor Wołkoński z Kostromy, a także Dymitr Trubecki i Fedor Kozłowski. Dowództwo zaś nad nimi objął ostatecznie książę Dymitr Pożarski, wsparty przez kupca - Kuźmę Minina - ci dwaj ostatni stali się właśnie symbolami walki Moskali z "polską inwazją", a ich pomnik stoi dziś na Placu Czerwonym w Moskwie, zaś od 2005 r. dzień "wypędzenia polskich okupantów z Moskwy" - jest największym świętem państwowym Federacji Rosyjskiej, które zastąpiło święto Rewolucji Październikowej). W marcu 1611 r. w Moskwie wybuchło powstanie, które co prawda zostało stłumione, ale okrucieństwo, jakim wykazali się wówczas Polacy i Litwini, doprowadziło do odpadnięcia ostatnich rosyjskich zwolenników panowania 16-letniego królewicza Władysława (syna króla Zygmunta III) jako kolejnego rosyjskiego cara.
Gdy Moskale pod Pożarskim i Mininem podeszli pod Moskwę, wojska polsko-rosyjskie spaliły dużą część miasta, dzięki czemu uniemożliwiono Rosjanom zablokowanie Moskwy i wyparto ich siły za Skorodom (na dalekie przedpola). Polacy utrzymali się na Kremlu, w Kitajgrodzie i Białygrodzie. W czerwcu 1611 r. pod Moskwę podeszły chorągwie starosty uświckiego - Jana Piotra Sapiehy, rozkładając się obozem w pobliżu traktu twerskiego i próbując przedrzeć się z prowiantem dla oblężonych, ale aż do sierpnia mu się to nie udało. Ostatecznie w sierpniu Sapieha i Gosiewski, przeprowadzili połączony atak na siły rosyjskie blokujące Moskwę i udało im się wyprzeć Moskali z kilku wcześniej zajętych terenów, oraz wprowadzić posiłki i prowiant do Moskwy. Jesienią 1611 r. Moskale wyraźnie osłabli i zaczęło im brakować sił do dalszej walki, ale wówczas zdarzyło się coś, co zupełnie odwróciło sytuację pod Moskwą. W październiku w Moskwie zmarł Sapieha, a jego żołnierze postanowili w takiej sytuacji powrócić do Rzeczpospolitej. Potem jeszcze do Moskwy przebijał się hetman wielki litewski - Jan Karol Chodkiewicz, Franciszek Nikodem Kossakowski i Samuel Korecki, ale sytuacja oblężonych pogarszała się w zatrważającym tempie (dochodziło nawet do przypadków kanibalizmu). Po długich walkach (oraz ponownym gromadzeniu żywności dla oblężonych przez hetmana Chodkiewicza w Homlu) i po zjedzeniu wszystkich "koni, psów, kotów, szczurów i rzemieni" obrońcy Moskwy musieli skapitulować - 6 listopada 1612 r., po dwóch latach i trzech miesiącach polskiego panowania na Kremlu. W 1613 r. rosyjski Sobór Ziemski wybrał nowego cara, którym został syn uwięzionego przez Polaków, nowego patriarchy Moskwy Filareta - Michał Romanow, założyciel dynastii Romanowów. W 1617 r. doszło do kolejnej polskiej wyprawy na Moskwę, tym razem pod osobistym dowództwem królewicza Władysława (choć prawdziwym wodzem był hetman Jan Karol Chodkiewicz - którego jako znanego choleryka - często prowokował młody Władysław, co znów powodowało że tamten się oburzał, a nawet chwytał za szablę - tak, jak to było wówczas, gdy rozpędzony Władysław, jadąc galopem, klepnął hetmana w plecy i ruszył dalej, a wielce oburzony Chodkiewicz,, rzucił się za nim w pogoń z szablą w dłoni 😄. Swoją drogą to też pokazuje stosunek jaki panował w Rzeczpospolitej wobec rodziny królewskiej, której członkowie - jeśli nie sprawowali oficjalnych stanowisk - jak król i królowa, byli traktowani na równi z innymi magnatami i szlachtą jako osoby prywatne i tak właśnie postrzegano synów króla - czyli książąt i ewentualnych - choć wcale nie oczywistych - następców tronu. Władysław po śmierci ojca jednak wstąpił na tron w 1632 r. jako Władysław IV - o nim to właśnie pisałem w serii: "Władysław IV i plany wielkiej wojny z Imperium Osmańskim" ).
Wyprawa ta jednak, mimo zajęcia wielu nowych twierdz, ostatecznie zakończyła się podpisaniem rozejmu w miejscowości Dywilino pod Moskwą (grudzień 1618 r.), na mocy którego Rosjanie co prawda utrzymali Moskwę, ale musieli zrzec się Smoleńska i całej ziemi smoleńskiej (Smoleńsk, Biała, Dorohobuż), ziemi czernichowsko-siewierskiej (Sierpiejsk, Starodub, Czernihów, Nowogród Siewierski, Achtyrka, Trubeck), a także twierdz: Siebież i Newel. Car Michał I zrzekał się także praw do tych ziem na przyszłość, choć królewicz Władysław nie zrzekł się tytułu cara Rosji (jaki zdobył w 1610 r.). Poza tym, wszelkie łupy zdobyte w tej wojnie (w tym carską koronę z Kremla) nie zostały już zwrócone Rosji. W Warszawie zaś ustawiono kaplicę carów Szujskich (na pamiątkę hołdu ruskiego z października 1611 r.), na której znalazły się takie oto słowa (które potem Rosjanie starali się zatrzeć i wyplenić z ludzkiej pamięci): "Jezusowi Chrystusowi Synowi Bożemu, Królowi Królów, Bogu zastępów, Chwała. Zygmunt Trzeci Król Polski i Szwecji zwyciężywszy wojska moskiewskie pod Kłuszynem, przyjął kapitulację stołecznej Moskwy, przywracając Smoleńsk Rzeczypospolitej. Wasyl Szujski, Wielki Książę Moskiewski, i jego brat Dymitr, dowódca, ujęci prawem wojennym i przyjęci. Mieszkając pod strażą w Zamku Gostynińskim, tamże dokonali żywota, pomny na los ludzki, składa tu ich szczątki. I choć ci wrogowie bezprawnie władali i bezprawnie berła dzierżyli, nie zostali pozbawieni pogrzebu. Na tym wzniesionym pomniku dla powszechnej pamięci potomnych rozkazuje umieścić swoje imię". Podobna sentencja, znalazła się na Kolumnie Zygmunta III - wzniesionej przez jego syna Władysława IV w Warszawie w latach 1643-1644, a brzmiała ona: "Zygmunt III z mocy wolnej elekcji król Polski, z tytułu dziedziczenia, następstwa i prawa - król Szwecji, w umiłowaniu pokoju i w sławie pierwszy pomiędzy królami, w wojnie i zwycięstwach nie ustępujący nikomu, wziął do niewoli wodzów (moskiewskich), stolicę i ziemie moskiewskie zdobył, wojska rozgromił, odzyskał Smoleńsk, złamał pod Chocimiem potęgę Turcji, panował przez czterdzieści cztery lata, w szeregu czterdziesty czwarty król, dorównał w chwale wszystkim i przyjął ją całą".
Paradoksalnie jednak, dominacja kulturowa Polski w Rosji, rozpoczęła się dopiero po zakończeniu tych walk, o czym pisał chociażby rosyjski badacz Aleksander Lipatow: "Polskość przesiąknęła zarówno kulturę popularną, jak i wysoką państwa moskiewskiego", a "przeniknięcie pieśni polskich w codzienny byt Rosji, potwierdza dość pokaźna liczba zachowanych rękopisów". Język polski stał się oficjalnym językiem dworu rosyjskiego w drugiej połowie XVII wieku, a polonizowali się nawet przedstawiciele cerkwi prawosławnej, o bojarach nie wspominając. Język polski, polska moda i obyczaje - wdarły się nie tylko na rosyjskie dwory bojarskie, ale również do rosyjskich miast i wsi. Zaczęły powstawać pierwsze rosyjskie eposy rycerskie, wzorowane na polskich powieściach rycerskich (lecz pozbawione tego wszystkiego, co było naturalne dla przedstawicieli kultury europejskiej, a zupełnie niezrozumiałe i nieznane w Rosji, czyli dworskiej kurtuazji wobec dam oraz tradycji rycerskich turniejów i rycerskości jako takiej). Polski barok i związany z nim sarmatyzm, również bardzo silnie oddziaływał na kształtowanie się rosyjskiej kultury (w tym muzyki i architektury), to właśnie z Polski przyszły prądy, które pozwalały na przedstawianie portretów władców rosyjskich (wcześniej bowiem na ikonach można było umieszczać jedynie postaci Jezusa, Maryi i świętych), jak również bohaterów antyku: króla Persów - Dariusza III, Aleksandra Wielkiego czy Juliusza Cezara. Wielu rosyjskich bojarów budowało swoje "dacze" na polską modłę, a byli wśród nich: Sylwester Miedwiediew, Symeon Połocki, Wasilij Golicyn - ojciec i syn (o tym samym imieniu - ten pierwszy przebywał w Malborku, gdzie wręcz "zaraził się" polskością i stał się typem nowego Rosjanina - wykształconego i znającego języki). Car Aleksy I Romanow (syn i następca Michała I) i jego rodzina, wychowywani byli w duchu kultury polskiej, czego efektem był fakt, że za panowania jego syna - Fiodora III, dwór rosyjski miał wręcz obowiązek mówienia po polsku i po łacinie, a siostra Fiodora - Zofia, jako pierwsza kobieta w Rosji zerwała z dotychczasową moskiewską tradycją, zamykania kobiet w teremach (takich rosyjskich haremach) i objęła regencję po śmierci Fiodora w imieniu swych małoletnich braci - Iwana V i Piotra I (zwanego potem Wielkim). Ta zmiana była spowodowana właśnie odmiennym wychowaniem rodziny carskiej, która czerpała pełnymi garściami ze źródeł kultury polskiej, a szczególnie polskiej galanterii i kurtuazji wobec kobiet (w Polsce kobieta była bowiem równa mężczyźnie na każdym polu - choć oczywiście kobiety głosować nie mogły, ale było to akceptowane przez płeć piękną, uważającą że wojna i polityka to jest domena mężczyzn).
Pozycja żony i matki w polskiej rodzinie była przemożna. O żonie pisano: "mój drogi klejnot", "towarzysz miły", "najdroższy skarb", a często po prostu mawiano "Mój przyjaciel" (np. Franciszek Sapieha - koniuszy wielki litewski, w swym testamencie z 1683 r. pisał, że dziękuje Panu Bogu za to, że obdarzył go w życiu "najmilszym przyjacielem" - jakim była dla niego droga małżonka - Anna z Lubomirskich. Podobnie pisał Krzysztof Zawisza - wojewoda miński, dziękując Bogu że otrzymał przyjaciela w postaci swej żony - Teresy Tyszkiewiczówny). A pod nazwą "przyjaciel" krył się wyraz najpiękniejszej emancypacji kobiet w Rzeczpospolitej, bowiem widząc w żonie swego druha i przyjaciela - dawano jej tym samym pozycję równą mężowi. Zresztą od dobrej żony wymagano nie tylko urody, ale również "serca, rozumu i czynu" - czyli innymi słowy: wierności, mądrości i męstwa.
To tyle, jeśli idzie o konfrontację kultury republikańskiego "Rzymu" w uosobieniu Rzeczpospolitej Obojga Narodów, oraz despotyzmu "Bizancjum" w odniesieniu do Moskwy. W kolejnej części pokażę zaś, jak widziano Rosję w Rzeczpospolitej i Europie Zachodniej na początku XVII wieku, oraz jak w Moskwie odbierano docierające tam zachodnie wpływy dominującej kultury polskiej.
CDN.
