NIEMCY, ROSJA A POLSKA - Cz. V

CZYLI GEOPOLITYCZNY BÓJ O

"SERCE EUROPY"

XV wiek

KONTROFENSYWA DYPLOMATYCZNA CESARSTWA

PRÓBA ROZBICIA UNII POLSKO-LITEWSKIEJ

(1429 - 1430)

WŁADYSŁAW II JAGIEŁŁO

 Oficjalnie Wielkie Księstwo Litewskie zostało przyłączone do Królestwa Polskiego w układzie krewskim z 14 sierpnia 1385 r. ("Wielki książę Jagiełło obiecuje ziemie swoje litewskie i ruskie na wieczne czasy do korony Królestwa Polskiego przyłączyć"). 2 lutego 1386 r. Jogaiła (Jagiełło) zostaje oficjalnie powołany na polski tron, podczas zjazdu szlacheckiego w Lublinie, 15 lutego przyjmuje chrzest i otrzymuje imię Władysław, 18 lutego poślubia Jadwigę - królową Polski, zaś 4 marca zostaje oficjalnie koronowany na króla. Mimo to Litwa nie zostaje włączona do Polski, zaś w kwietniu 1387 r. Władysław Jagiełło powierza zarząd nad Litwą swemu bratu Skirgielle. Szybko jednak wybucha spór o to stanowisko, pomiędzy Skirgiełłą a Witoldem (kuzynem Jagiełły), czego efektem jest pozbawienie Skirgiełły zarządu nad Litwą i wyznaczenie do tego zadania przez króla Władysława, polskiego dostojnika - Klemensa z Moskorzowa, który obsadza Wilno (czerwiec 1389 r.) polską załogą (po raz pierwszy w historii). W styczniu 1390 r. wybucha jednak w Wielkim Księstwie wojna domowa pomiędzy Witoldem i Skirgiełłą o panowanie nad Litwą. Witold szuka wsparcia u Krzyżaków i z ich posiłkami zdobywa i pali Mojszagołę i Kierniów. W lutym tego roku król Władysław występuje przeciwko Witoldowi i wspierającym go Krzyżakom Engelharda Rabe i w szybkiej kampanii zdobywa Brześć Litewski i Kamieniec Litewski, następnie pokonuje siły Witolda pod Grodnem i zdobywa to miasto (kwiecień 1390 r.). W sierpniu następuje jednak kolejna ofensywa Krzyżaków (wspierających Witolda), którzy rozbijają wojska litewskie Skirgiełły w bitwie pod Kownem, ale nie udaje im się zdobyć Wilna, bronionego przez Polaków i Litwinów (wrzesień-październik), po czym wycofują się w granice Zakonu. W listopadzie Klemens z Moskarzewa rezygnuje ze stanowiska wielkorządcy Litwy, a na jego miejsce król powołuje innego Polaka - Jaśka z Oleśnicy. 

We wrześniu 1391 r. następuje kolejny, wielki najazd krzyżacki na Litwę (oficjalnie w celu obrony praw Witolda do władzy nad tym krajem), pod wodzą wielkiego mistrza Konrada Wallenroda, którzy zdobywają Wiłkomierz, Nowy Gródek, Grodno i Merecz, czym zajmują dużą część północno-zachodniej Litwy (budują tam też twierdze, takie jak Nowe Grodno, Metenburg i Ritterswerder, gdzie osiada Witold). W styczniu roku następnego, Krzyżacy kontynuują swą ekspansję na Lidę. W maju 1392 r. król Władysław dochodzi do porozumienia z Witoldem, ofiarowując mu - w zamian za porzucenie Krzyżaków - władzę nad całą Litwą, co powoduje że książę Witold sam pali trzy krzyżackie twierdze (Metenburg, Nowe Grodno i Ritterswerder). Od tego czasu książę Witold zostaje namiestnikiem Litwy i w ugodzie ostrowskiej (4 sierpnia 1392 r.), zobowiązuje się uznawać zwierzchność króla polskiego. Zwierzchność ta zostaje potwierdzona w unii wileńsko-radomskiej (styczeń-marzec 1401 r.), lecz panowie polscy ofiarowują (11 marca 1401 r.) Witoldowi tytuł wielkiego księcia Litwy. Od tej chwili panuje już niepodzielnie jako książę. W październiku 1413 r. w unii horodelskiej, został potwierdzony odrębny stan prawny Wielkiego Księstwa Litewskiego (choć zjednoczonego z Królestwem Polskim na zasadach unii personalnej). Znalazło się tam także zastrzeżenie, że po śmierci Witolda (który otrzymał w dożywotnie władanie całą Litwę) Litwini: "nikogo innego na pana i wielkiego księcia sobie nie wybiorą, tylko tego, kogo król polski z radą panów polskich i litewskich wybierze i postanowi". 

I Witoldowi przez długi czas to wystarczało, nie dążył więc do uzyskania korony królewskiej (tym bardziej że nie miał synów, a jedynie córkę - Zofię, która była żoną wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla I Rurykowicza). Zresztą jego władza i tak była ogromna i nie ograniczała się jedynie do Litwy. Miał bowiem ogromny wpływ i często wtrącał się w wewnętrzne sprawy Królestwa Polskiego, domagając się nawet uzyskania jego zgody na każde kolejne małżeństwo króla Władysława (w 1417 r. urządził awanturę, gdy okazało się że król poślubił Elżbietę Granowską, bez jego wiedzy i woli). On też wybrał (1421/1422 r.) swemu stryjecznemu bratu ostatnią żonę (która notabene urodziła męskich następców tronu) Zofię (Sonkę) Holszańską, dzięki której zamierzał wpływać na Władysława, ale bardzo szybko się do niej zraził, bowiem szybko wyzwoliła się spod jego kurateli. Witold miał zostać również prawnym opiekunem dzieci króla Jagiełły (w przypadku jego śmierci), a także posiadał głos doradczy co do obsadzenia tronu polskiego po Jagielle, jednym z jego synów. Było to o tyle ważne, że podczas zjazdu szlachty w Brześciu Kujawskim, wydano przywilej (25 kwietnia 1425 r.), na mocy którego następca króla Władysława, będzie panem nie tylko ziem polskich, ale także litewskich i ruskich, oddanych w dożywotnie władanie Witoldowi, które po jego śmierci miały zostać włączone do Korony Polskiej. Tak więc władza księcia Witolda była dosyć rozległa i nie ograniczała się jedynie do ziem Wielkiego Księstwa i jego ruskich lenn. Korona królewska nie była więc Witoldowi do niczego potrzebna, dlatego też dziwnym wydaje się co spowodowało iż na zjeździe w Łucku (styczeń-kwiecień 1429 r.) zapragnął on koronować się na króla Litwy, łamiąc tym samym wszystkie wcześniejsze porozumienia z Koroną i realnie zrywając unię polsko-litewską?

 

Rok 1429 jest pierwszym tak dużym kryzysem, który (gdyby doszedł do skutku), mógłby realnie rozbić unię Polski z Litwą, tym bardziej że Litwini sami zamierzali decydować o następstwie tronu po śmierci Witolda i twierdząc że ich kraj do Polaków nigdy nie należał, domagali się prawnego usankcjonowania własnej niezależności. Było to jednoznaczne z chęcią uczynienia z Litwy królestwa, a co za tym idzie rozpadu prawie 35-letniej unii. Co doprowadziło do owego konfliktu, owej "burzy koronacyjnej: roku 1429? Czy krzyżackie knowania, które docierały do Witolda (prawdopodobnie rozpuszczane celowo), mówiące iż jest on jedynie marionetką w rękach polskiego monarchy i nie może być uważany za równorzędnego z wielkim mistrzem Zakonu? Tego do dziś nie wiadomo, natomiast niezwykle skutecznym w dziele rozbicia unii, stał się cesarz rzymsko-niemiecki Zygmunt I Luksemburski, który na zjeździe w Łucku, wystąpił z propozycją dla księcia Witolda, ofiarowując mu koronę królewską. Najprawdopodobniej jego celem w planie maksimum, było osaczenie i okrążenie Królestwa Polskiego, poprzez zerwanie unii z Litwą, zawarcie przymierza Węgier i Czech (którymi również wówczas władał Zygmunt) z Krzyżakami i Litwą, a w planie minimum zmuszenie Polski do rezygnacji z zainteresowania sprawami husytów w Czechach, poprzez wytworzenie napięcia w relacji Krakowa i Wilna. 

6 stycznia 1429 r. do Łucka zjechali król Polski - Władysław II Jagiełło, cesarz rzymsko-niemiecki - Zygmunt I Luksemburski, król Danii - Eryk VII, wielki książę moskiewski - Wasyl II, wielki mistrz zakonu krzyżackiego - Paweł von Russdorff, wielki mistrz zakonu kawalerów mieczowych - Zygfryd, hospodar Wołoszczyzny - Dan II (notabene wuj sławnego hospodara wołoskiego - Wlada III Palownika, zwanego potocznie Drakulą), książęta mazowieccy, bracia - Kazimierz II, Władysław I i Siemowit V, książę pomorski - Zygfryd II von Boock, książęta śląscy: (opolski) - Bolko IV, (ziębicki) - Puta z Castolovic, (legnicki) - Ludwik II, (lubiński) - Rupert II, (oławski) - Ludwik III, (głogowski) - Henryk IX, (ścinawski) - Bolesław I i Konrad VIII, (żagański) - Jan I, (krosneński) - Wacław, (oleśnicki) - Konrad IV, legat papieski, książęta ruscy, przedstawiciel cesarza bizantyjskiego - Jana VIII Paleologa, oraz przedstawiciele miast i księstw niemieckich, także zapewne tłok wśród koronowanych głów musiał być w Łucku dość spory (zważywszy że każdy z nich przybył z małżonkami i sporą świtą). Gospodarzem zjazdu był właśnie wielki książę Litwy - Witold. To właśnie tam, cesarz Zygmunt Luksemburski złożył Witoldowi propozycję przekazania mu korony królewskiej, choć zjazd odbył się w innym celu (rozwiązanie kwestii husyckiej w Czechach i kwestii mołdawsko-tureckiej). Panowie litewscy gromko poparli cesarską inicjatywę uczynienia z Litwy królestwa, choć sam Witold miał początkowo wyrazić niechęć do jej przyjęcia (domagając się uzyskania zgody Jagiełły). Panowie polscy zaś, stanowczo zaprotestowali (doszło nawet do ostrej wymiany zdań pomiędzy podkanclerzem Oporowskim i stronnictwem Szafrańców, a panami litewskimi).

Co ciekawe, sam król Władysław Jagiełło odniósł się do projektu przychylnie i wyraził na niego swą zgodę. Niektórzy sądzą że uczynił to pod wpływem emocji, chcąc ofiarować Witoldowi, jako bratu z którym wychowywał się od dzieciństwa i równemu sobie - zaszczyt królewskiej koronacji i związane z tym wywyższenie, ja sądzę jednak że Jagiełło, 77-letni wówczas starzec, raczej nie kierował się mocjami, a była to najzwyklejsza gra polityczna, związana z przymuszeniem panów polskich do uznania dziedziczenia polskiego tronu przez księcia Władysława (najstarszego syna Jagiełły), na zasadzie primogenitury, a nie ze szlacheckiego nadania (w Polsce, pomimo tego że kraj był oficjalnie monarchią, tron nie był dziedziczny, a o każdym kolejnym władcy decydowało zgromadzenie wolnych szlachciców, wybierających jednak kandydatów spośród dynastii panującej). Najprawdopodobniej więc była to królewska gra, która miała złamać opór szlachty w tej materii, ale bardzo szybko przyszło opamiętanie i król cofnął swoją zgodę na koronację Witolda (wyjaśniał to swą starością i niepamięcią). Prawdopodobnie uznał, że zerwanie unii poprzez uznanie Litwy królestwem, utrudni jeszcze bardziej drogę jego synom do korony polskiej (początkowo bowiem planował po śmierci Witolda, uczynić swego syna wielkim księciem Litwy, skąd już było blisko do zdobycia i tronu polskiego). Cały zjazd (do kwietnia 1429 r.) upłynął odtąd na wciąż narastającym sporze króla Władysława z wielkim księciem Witoldem i Polaków z Litwinami - Zygmunt odniósł więc sukces, udało mu się skłócić ze sobą te dwa narody.

Władysław występował na arenie międzynarodowej (szczególnie w kontaktach z papiestwem i księstwami Rzeszy), jako zwierzchnik Litwy i samego księcia Witolda, nie zależało mu jednak na pogłębianiu konfliktu, dlatego też od początku 1430 r. do marca tego roku, wysłał na Litwę aż dwa poselstwa. Pierwsze miało za zadanie przekonać księcia Witolda do rezygnacji z korony królewskiej, stawiając na szali przyszłość dynastii Giedyminowiczów/Jagiellonów, oraz jedność unii. Nic jednak nie uzyskali, więc z początkiem lutego król wysłał drugie poselstwo, z biskupem Zbigniewem Oleśnickim na czele (notabene należącym do wrogiego Witoldowi stronnictwa na królewskim dworze w Krakowie), i nietypową propozycją. Mianowicie Oleśnicki miał dokładnie przekazać księciu słowa króla, który twierdził, że skoro jego brat tak bardzo pragnie korony królewskiej, że gotów jest narazić tym samym jedność i stabilność unii, to on jest gotów mu tę koronę dać, samemu ustępując z tronu polskiego i przekazując go Witoldowi, byle tylko utrzymać unię (po śmierci zaś Witolda korona miała przejść na jednego - zapewne najstarszego - syna Władysława Jagiełły). Witold jednak ponownie odrzucił tę propozycję, co wymusiło zastosowanie znacznie drastyczniejszych środków. W marcu 1430 r. król uzyskał wreszcie (podczas zjazdu w Jedlnie), potwierdzenie przez szlachtę, wyboru jego syna - księcia Władysława na króla Polski po śmierci Jagiełły, w zamian za uzyskanie nowych praw (wprowadzenie zasady prawnej "neminem ceptivabimus...", która uniemożliwiała królowi uwięzienie kogokolwiek, bez wcześniejszego udowodnienia mu winy przed sądem - był to pierwszy taki wolnościowy akt w średniowiecznej Europie, jako drudzy wprowadzili go dopiero w 1679 r. Anglicy, pod nazwą "Habeas Corpus Act").

Jednocześnie obsadzono całą zachodnią granicę, strzegąc dróg którymi mogliby podążać na Litwę wysłannicy cesarza Zygmunta, z koroną królewską dla księcia Witolda. Całą granica była dokładnie patrolowana, od północy na południe i 1 sierpnia 1430 r. pochwycono cesarskiego posłańca z listem, w którym była propozycja zawarcia sojuszu czesko-węgiersko-krzyżacko-litewskiego, wymierzonego przeciwko Polsce, a także zatrzymano Norymberczyków, wiozących koronę królewską do Wilna (gdzie trwały przygotowania do koronacji, którą wyznaczono najpierw na 8 września, a następnie przesunięto na 29 września). Zatrzymanie posłańców z koroną dla Litwy, spowodowało ponownie krótkotrwały konflikt polsko-litewski, ale z początkiem października, na Litwę udał się król Jagiełło, na osobiste rozmowy z bratem. Witold zmarł 27 października 1430 r. na zamku trockim w obecności Jagiełły, zapewne przed śmiercią z nim pojednany (gdyż król urządził mu potem okazały pogrzeb). Tak oto śmierć Witolda (który zmarł w wieku 75 lat), pokrzyżowała plany cesarza Zygmunta, rozbicia unii polsko-litewskiej. Jego następcą został rodzony brat Jagiełły, Świdrygiełło, który także zaczął marzyć o uniezależnieniu się od Polski. Mimo wszystko jednak kryzys został zażegnany, co spowodowało przetrwanie tego genialnego geopolitycznego projektu w centrum Europy, jakim właśnie był sojusz polsko-litewski. 

 

 CDN.